Runašimipi qillqaqmasiykunata qayakuy

RUNASIMIPI QILLQAQMASIYKUNATA QAYAKUY

(Llamado a mis hermanos que hablan y escriben en runasimi)

Pablo A. Landeo Muñoz

Atuqpa Chupan Riwista

Pachamamanchikpa, Waruchiri ñawpa runakunapa, Tupaq Amaru
Taytanchikpa sutinpi; Karmen Taripha kuraq paninchikpa, tayta Arguedas kuraq
wawqichanchikpa sutinkupipas:

Wawqi-paniykuna:
 
Qamkunaman chayaykamuni kunan pachapi runasiminchik
imayna kasqanmanta rimaykunaypaq, kay qayakuy imapaq kasqanmanta
yachaykunaykichikpaq.

Chakra qunakuy qipa killa tukuyllatam Qosqo qhechwasimipi akllasqa
rimaykuna / Antología quechua del Cusco(1) munapana qillqasqa maytu
riqsichiypim(2), tukunaypaq kaynata nillarqani: “Hago público, asimismo, la
esperanza de que en un tiempo no excesivamente lejano, el runasimi reconquiste
su autonomía y transite, como cualquier otro idioma del orbe, sin la necesidad
del castellano que, durante siglos, a modo de prótesis /tawnahina/ le brindó su
asistencia”.

Kunanmi kay qillqapi qawaykusunchik imanasqach kaynata nirqani:

Huk

Tawantinsuyuman ispañakuna chayamusqankupachamantam
siminchikqa qillqaman yaykurqa kastillasimiman watasqalla(3). Chaymantaqa
diksiyunaryukunapas(4), iwanhilisasyunpaq liwrukunapas(5) lliwmi paqarimurqa
runasimipiwan kastillasimipi kuskalla. Taytachapaq harawikunapas chaynallam
karqa. Diyuspa siminta runakunaman yaykuchinapaq tiyatrukunapim(6) siminchikqa
sapallanmanta sumaqta mastarikurqa (kunan pachakunapiqa tiyatrukunata
manañam runasimipi qillqanchikñachu). “Época colonial” ninchikmi chay
pachakunata, chaypim siminchikqa nisqaypihina kachkarqa Taytanchik Tupac Amaru
II pachatikray munasqan punchawkunakama. Tupac Amarullanchikpa “revolución”
nisqanchik usyaptinmi pubrichallataqa, ayllunkunawan kuskallata, ispañakuna
sipirurqaku. Chaymantaqa imayna pachakuyninchiktapas, tiyakuyninchiktapas,
runasimipi rimaytapas qillqaytapas sapinmanta qullunanpaqmi ispañakunaqa
hatun kamachikuykunata, bandukunata paqarichimurqaku. Ispañamanta
1821niyuq watapi tipikuptinchikñam runasiminchikqa kutimanta rikurimurqa
kamachikuq wiraquchakuna “Proclama de 1822”(7) nisqa indiyukunapaq “bando”
qillqata paqarichimuptinku, ichaqa runasimipiwan kastillasimipitaq. Chaymantapas
Chiliwan awkanakuy tukusqan pachakunapim runasimillapi tiyatruqa paqarimurqa.

Modernidad kunan tinpukunapiqa tistimuniyukunapas willakuyninchikkunapas
poyesiyakunapas edición bilingüipi paqarimuchkaptinkupas runasimipi kaqtaqa
manam ñawinchaykunchikchu.

Iskay

Iquyaq runahinam siminchikqa kastillasimiwan tawnachakusqalla
ichirin. Chaynalla kawsakuynin kanqa hinaptinqa, manam wiñaypaq sayariyta
atinqachu, aswanmi pisi pisillamanta qullurunqa. Chayna kaptinqa llakillapaq
kumuykachastinmi purisunchik runasimipi qillqasqanchikta kastillasimimanraq
tikraykuspanchik paqarichiqkunaqa. “Edición bilingüe”(8) liwrukunapi
ñawinchaykunchikchu runasimipi qillqasqa rakita? Manam riki! Kastillasimiman
tikrasqallatam liyiykunchik. Runasimipi liyiykuyta qallariptinchikqa qillakuyllam
atiparuwanchik, qallunchkipas lliwmi watarikurqun hinaptinmi maskaykunchik
kastillasimichaman tikrasqata. Runasiminchikqa chayna ñawinchaytapas
qillqaytapas yachakaruptinchikmi mana chaninchasqañachu; wañusqa
simihinañam. Kunanqa tapunakusunchik: haykapikamataq kaynalla kanqa?

Kimsa

Ñawpaqmantaraq ima haykanchikpas kawsaq chinkachiyqa, qulluchiyqa,
wañuyllanchikmi, yuyayninchikkuna mana takyachiymi. Sichus ñuqanchikpuni mana
imallatapas ruwaptinchikqa Siñores Gobirnuchu ruwanqaku? Manam! Paykunaqa,
manam imatapas ruwanqakuchu! Liychankunapas papilpi qillqasqallam. Paykunaqa
aswanmi ñawpa yachayninchikkunata, imaymana tiyakuyninchikkunatapas
“atrasum” nispanku chinkananta munachkanku. Wawqi-paniy, chayna kanantachu
munanki?

Tawa

Ñuqallay runasimipi qillqaspaqa manañam kunanmanta kastillasimiman
tikrasaqñachu: “Icha kayta qawaykuspanku runasimipi qillqaq wawqipanillaykunaqa
ñuqahina ruwallanman” nispa. “Hamutasqayqa, imallamantapas
runasimipi qillqasqayqa ichiriykuchunyá tawnachanta wikutiykuspa, tampitampillapas,
wichiykustin hataristinpas”, nispaypas.

Pichqa

“Kastillasimipiqa ama qillqayñachu”, niykichuqaya. Allinpunin kay
simipi qillqaypas, llapa ima yachapakuypas; kastillasimipi qillqayta munaspaqa
qillqaypuni. Allin kanchirisqa punchawpi ñawsahina puriymi “ama qillqaychu
kastillasimipi” nispa mañakuyqa.

Suqta

Kastillasimillapi rimaq wawqiy, qamtañataqmi niyki: asuykamullawayku.
Ancha yachayllaykiwan ñawpa runakunamanta yachayniykuwan huk yachayllata
qispichisun. Tawantinsuyu ruwaqkuna ima hayka saqiwasqanchiktaqa
chaninchankim: mikuyninkuta, wikuña millwankunawan awayninkuta,
pukarakuna, wasikuna, ñankuna ruwasqankutapas. Chaninchankim ñawpa
tusuykunata. Qawachina wasikunapi quri qullqinkuta tariykuspaqa, kusisqa
sunquchallaykiwanmi ñawillayki huntata qawaykunki. Wawqichallay:
chaninchaykuyá kunanqa simintapas. Imaynam yachapakunki inlis-simita,
fransiyasimita, ima, chaynallayá hukniq llaqtaykipa simintapas yachapakuy.

Qanchis

Runamasillay, ninkipaschá qamqa: “Sichus ‘Edición bilingüe’
liwrukunapi runasimipi qillqasqataqa mana ñawinchanchikchu hinaptinqa,
imaynas ñawinchachwan runasimillapi qillqasqa liwrukunata? Pikunas
ñawinchawachwanchik?” Ñuqanchikpunim atistin mana atistinpas qallarichwanchik
qillqanchikkuna ñawinchaytaqa. Hikutaykuchkaptillanchikmi qallunchikpas
sumaqchallata paskarikunqa, qunqasqa simikunapas yuyayninchikman
chayamunqa (Nunanchikpaq/animunchikpaq musuqmanta kawsariymi kanqa).
Sasachu kay? Arí, sasam. Tiyakuyninchikpiqa imataq mana ñakarispa allinpaq
ruwakuy?
Musuq ñawinchaqkunataqmi allimanta lluqsimunqaku ima
qillqasqanchikpas allin ruwasqa kaptinqa. Runasiminchikqa allinpunitaqmi
ima yachapakuykunamantapas qillqanapaq. Tiqsimuyuq pachapiqa kanmi
runasimi yachapakuqkunapas, aswan hatun yachaywasikunapipas siminchiktaqa
yachachichkankum. Wawanchikkunatapas yachachisunyá siminchik rimaytaqa.
Kay qipa nisqaypim aswan iñina. Wawqi-paninchikkunawan maypipas
tupanakuspaqa siminchikpi rimaykusun, hatuskunapi ayllumasinchikkunawanpas.
Wasinchikpipas rimaykunam qichasikichakunapa qayllanpi. Runasimi rimayqa
manam riki pinqakuypaqchu. Runasimi rimayqa runakayninchik riqsikuymi.
Wiñaypaq llipipipiyninchikmi.

Pusaq

Kuraq wawqinchik Arguedaspas ñawpaq kwintunkuna utaq Yawar fiesta
hatun willakuynin qillqananpaqqa llunpaytam ñakarillarqa qillqasqankunapi
simillanchik rimaq wawqinchikkuna rikurinankupaq. Chaymantaqa pay nirqa:
“Pero los dos mundos en que están divididos estos países descendientes del
Tahuantinsuyo se fusionarán o separarán definitivamente algún día: el quechua y
el castellano. Entretanto, la vía crucis heroica y bella del artista bilingüe subsistirá.
Con relación a este grave problema de nuestro destino, he fundamentado en un
ensayo mi voto por el castellano”(9).
Arguedasninchikqa ñanninchiktam kicharqa, ñuqanchikqa ñan
kichasqantapunim puriykuchkanchik modernidad, globalización pachapiña.
Imakunapas manataqmi kasqallanpichu tiyan. Kuyurichkanmi. Chaymi huk umalla,
huk similla, huk sunqulla yuyayninchikta allinpaq kuyurichisun. Kunanmantapacha
aswan allinmi kanqa mamanchikpa ñuñunwan hapisqanchik simillapi qillqaypas.

Chayna kaptillanmi siminchikqa wiñaypaq llanllarinqa, manachaypaqa paywan
kuskallam chinkarisunchik.

Tukunapaq

“Runasimipi qillqaspaykiqa ama kastillasimiman tikrayñachu”
niwaqniyqa pitaq? Nispachá tapukuchkanki:
Wawqi-panillay, runamasiykim kani. Aylluyta saqispa huk llaqtakunapi
ancha ñakariywan musuqmanta qamhina sapichakuq, chiri wayrakunatapas
qamhina millpuq. Pachamamanchikpas apunchikkunapas mana qunqaq, kuka
mamanchikpipas iñiqraq. Kiwnanchiktapas sarallanchiktapas papanchiktapas
rimapayaykuspa kusisqalla mikuq. Ayllunchikkunapa sumaq takinkunapas
takikuqraq, runasiminchiktapas simin hunta rimaqraq.
Qayakuyllaytaqa ichayá sunqullayki chaskiykullanman. Chayna kaptinqa

Yuyarisun:

Kanqam punchaw, ancha raymina punchaw,

chaypaqmi yuyayninchikta huñurispa qispichina

chayna kananta munaspanchikqa.

Rimaq suyupa uray ayllunkunapi qillqasqa, quya raymi killa qallariypi, 2012niyuq watapi.
 

pablolandeo@hotmail.com

--------------------------------
(1) César Itier (huk wawqinchikkunawan), Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna /
Antología quechua del Cusco. Centro Guamán Poma de Ayalawan Muncipalidad del Cusco.
Inti raymi killapi. Lima, 2012.
(2) Riqsichiy karqa: Feria Internacional del Libro, nisqanchikpi. Lima, 2012.
(3) Aymara huknin siminchipas chaynallam qillqaman yaykurqa.
4 Runasimipi kastillasimipi ñawpaq diksiyunario utaq lexicón nisqanchikqa paqarimurqa
Ispañapim Lexicón, o Vocabulario de la lengua general del Perú sutiyuq, 1560yuqpi (Fray
Domingo de Santo Thomás, 2006). Huk kaqnin diksiyunaryu utaq vocabulario Lima suyupi
paqariqñataqmi Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada Lengua Qquichwa o
del Inca,1608niyuqpi (Diego González Holguín, 1989).
(5) América del Surpiqa Doctrina Christiana y catecismo para la instrucción de los indios…
wanmi qallarin liwrukuna paqariychiyqa, Lima suyupi, Antonio Ricardo liwrukuna ruwaqwan,
1584yuq watapi, kastillasimipi, runasimipi aymarasimipipas qillqasqata. (Ediciones Petroperú,
1984).
(6) Tiyatrupiqa El robo de Proserpina y sueño de Endimiónmi ñawpaqta paqarimurqa
runsimillapi, 1650 chaychaypi, Juan de Espinosa Medranopa qillqasqan. César Itierñataqmi
kutimanta paqarichimun, kastillasimiman tikraykuspa, liwrumanta hamutaykuspa (Juan de
Espinosa Medrano, 2010).
(7) Qawaykunataq “La proclama de 1822. Nación, criollos e indios en el discurso de la literatura
del siglo XIX” (Espino, 2002:51-59).
(8) Runasimillapi qillqasqa liwrukunaqa kantaqmi pisichallapas. Kaykunam poyesiyapi: Andrés
Alencastre (Kilku Warak’a sutichasqa) waqinchikpa Taki Parwa liwrun kanmi, Yawar
Parawan Taki Ruru liwrunpas (Alencastre, 1964). Huk wankawillkamasiy harawikuqpa Musuq
Punchaw Harawi (Godoy Yauri Taipe, 2008) liwrunta. Chaymanta paqarimunmi Yaku-Unupa
Yuyaynin / La memoria del agua (Ugo Carrillo Cavero, 2009); Puyupa-wayrapa-ninapawan
musqukusqanmanta (2010) liwruntapas.
(9) Qawaykuna: José María, Arguedas, “La novela y el problema de la expresión literaria en el
Perú”. Mar del Sur riwistapi, año II, vol. III, Nº 9. Lima, 1950:66-72.